P
Plattdeutsche Geschichten | |||
Eärpelploog en Eärpelmölle
Ien miene Kinnertied in de 1950er Joaren wöden de Eärpel met'n Ploog (Schleuderroder) utmaakt. Eär' as de Eärpel bij Huus an de Kaunte of in't Eärpelgatt kömmen, mussen se noa de Grött'te utmekaar söcht wodden. Man unnerschäijd'de tüschen Dikken, Potters en Kläinen. Dat döa man heel froger wall van Haund. Men soa üm 1880 köimp ock doarföar Gereetschup up't Markt, wat föar de Buren 'n heel Gemack was. Dat was de Eärpelmölle, at man doartegen up Platt wall sää. Doar wassen meestieden veär flakke Sewe up in de Grött'te van sesstig Zentimeter moal'n good 'n Meter. De gröffste Sewe met sess Zentimeter Maschenwiet'te was boawen föar de dikken Eärpel, doar drunner met veär en half Zentimeter Maschenwiet'te de Sewe föar de Potters en doar drunner dann 'ne Sewe met good dree Zentimeter Maschenwiet'te föar de kläineren Eärpel. En wat doar noch döarföilt was meest Rummel, Saund, Ungemack en de heel kläinen Eärpel.
Eärpelploog, denn döar de Raa andrewen wööd.
Eärpelmölle (van de Siete), Foto: Oldtimerclub Niedergrafschaft |
|||
Denn Klopper | |||
Wij könnt annemmen, dat latestens sijnt de Bronzetied vöar soan good dreedusend Joar eärste Mäinschen ounse Groafschup besiedelt hebbt. Dat beleggt meärere Steen, de man upgrafft en archäologisch unnersöcht heff, soa as in Emmelkamp, Notthoarn en Uelsen. Dat Reet- of Stroadack kunn up veschillene Wiese maakt wodden. Soa wodd ock vandage noch dat Reet meestieden in geschnürde Bounde anlewert, up de Dacklatten vedeelt en dann soa veschöwen, dat de unneren Reetäinden 'ne schroate döargoande Flackde gaffen. Et kwammen meärere Loagen oawermekaar en wöden met Töuw of Droat fastebünnen. Met denn Klopper wöden de Loagen noa boawen kloppt en in Fassuun bracht. Dit göink nou Loage föar Loage bis an'n Fast wieter. Döar dat Oawerlappen van de eenzelnen Loagen gaff dat 'ne Dick'de van round twintig bis fief'ntwintig Zentimeter. Een Reetdack höilt in de Regel veärtig bis fieftig Joar.
(das Klopfbrett), Foto: Albert Rötterink
Geert Brinkmann (boawen links) en Jan Hilbink (unnern rechts) bij't Dekken van't Dack in Emmelkamp in de 1930er Joaren. Geert Brinkmann heff denn Klopper in de Haunde. Denn Klopper heff sick oawer hunnerte van Joaren nich veannert en wödd ock vandage noch nettsoa bruukt.
Dat frogere Huus Hessels an de Möllenstroate in Emmelkamp in't Joar 1931. Van dat Stroadack wööd froger alle paar Joar 'n Stück nijtmaakt, soa dat et as gelappt utsagg. „'N Stroadack“, sää moal een ault Burenmäinsche, „dat is nett as 'ne aule Buckse, et hang van Stükke anmekaar“. Foto: Sammlung Albert Rötterink Denn Schriewer |
|||
Föar de Gekke kriegen a`n van Albert Rötterink |
|||
Froger en misschien vereenzelnd ock noch wal vandage was of is et Bruuk, up’n 1. April anner Löö in Huus of up’t Wark föar de Gekke to kriegen, dat hett, in’n April to stüren. Woar denn Bruuk as eärste upkummen is, weet gineene meär prezies. Men meent, dat et in Düütschland noa denn 30jöarigen Krieg upkummen is. Soa was et ’nen Spoaß föar de Vullwassenen en föar de, de sick owerlegen föölden. Soa hebbt Vaa of Moar eäre Kinner, de Basen of de Gesellen eäre Leärfäinte of de Leärwichter en de Buren eäre nijs instäilden Knechte of Mägde in denn April stüürt en eär upgewen, dit of dat to halen. Kwammen se dann weär trügge, sä man gauwe „1. April“ of „April, April“. |
|||
Hier nou ’n paar van disse Grappen: ’Nen Timmermann hadde ’ne masse Möglikhäiten, üm de Leär- of Loopjunge, at man dumoals ock wall sä, up’n Pad te stüren, üm ’ne Sake, de’t garnich gaff, to halen. Denn annern, woar se häinstürt wöden en denn disse Gewoonhäiten wal käinde, spöilde meestieden wal met. Sao wöden se lössstüürt, üm ’nen Böschungshobel, ’ne Balkenscheäre, de Drempeltrappe, ’nen Gummihamer, dat veärkaunte Gatenboor of de Bogenschnuur to halen. Bij de Mürkers wann’ et: ’nen Betonhobel, de Bogenschnuur,’nen Sack Stoatfogen of Luchtbellen föar dat Waterpass. ’Nen Anstrieker lööt siene Leärfäinte lopen üm ’ nen Glashamer, ’ nen Glashobel, ’nen Meter Stockfarwe, ’ne Splitterledder of ’nen rounden Glasschnieder to besörgen. ’Nen Göarner stüürde siene Leärjunge löss föar Grieseltiessoat, ’ne Eärdbeärlettertien, Knippmüssiensoat, Kerssenscheärtien of ne Achterutkniipscheäre. De Smit siene Junge wööd up’n Patt stüürt üm Peäreieserfarwe, ’nen gewichtlosen Vöarhamer, Fielenfett, Ambosschmeäre, Luchthaken, ’n Watermagnet, nich vebräinte Asche of ’nen Emmer Füür- of Brandlucht to halen. Bij de Mölle kreeg man denn Updrag, up ’nen Mellsack to schriewen of ’nen lögen Mellsack rechtup to setten. Up de Molkerij lööt man de Leärjunge ’nen halwen Dag sjouwen üm Pappstaumpers, ’nen Emmer vull Daump of ’ne Melkbüsse vull schoane Lucht te halen. De Bakker was ock ait föar Grappen an’ 1. April to hebben. He stüürde de Leärjunge wal is loss, üm ’n Krintenharkie, ’n Krintengeweär, ’n Krintenscheter of ’n Äierseef to besörgen. ’Nen Stroatenmaker satt heel fake verlegen üm ’n Bogentau föar de Kurven. ’Ne plesäirige Taunte stüürde de Kinner wal is noa’n Winkel föar een Klösssien karriert Goarn of föar Knoapsgate, noa’n Schuster üm een paar linke Schone to halen, en at dee nich doar wassen, mussen se weär trügge, üm een paar rechte Schone mettobrengen. Ne kloke Leärjunge of ’n helder Kijnd, dat doar all Arge ut hadde, möök dat Spöllchie wal met en bleef dann eenfach ’n paar Üür weg of sää foart „April, April“. Of men de tegenwoardigen jungen Löö up disse Wiese noch föar de Gekke kriegen kann, glöawe ick nich meär. De Tieden hebbt sick annert, en de jungen Löö bint vandage heel wat driester en upgeklärter as froger en loat’ sick nich soa gauwwe meär föar de Gekke kriegen of wat vöarmaken. Soa heff denn 1. April, däinke ick, up dat Gebiet utdeent. |
|||
Denn Schriewer
|
|||
Aule Geretschuppen up’n Burenhoff De Kaffmölle van Albert Rötterink |
|||
In frogere Joaren wöden up de Buurderij de Roggengarwen met’n Döscheflegel up de Delle döschet. Man doarnoa muss dat Soat of dat Köarn noch van het Kaff trennt wönnen. Dat döa man in heel frogere Joaren doardöar, dat man dat gedöschete Soat, wat noch nich schier was, bettien bij bettien in eene grote platte „Moand“ (Wanne) gooijde. Doarmet günk man dann noa buten in de Wijnd. Man gooijde et een paarmoal üm hoch en doardöar nöimp de Wijnd dann dat Kaff met en dat Köarn föilt weär trügge in de Wanne. |
|||
De Buur kunn nou an denn Drääijer drääijen en döar dat Runddrääijen möken de Blaa ’ne masse Wijnd. Doardöar wäijde dat Kaff ut dat Köarn of Soat, wat de boawen ingooijt wööd. Eärder met de gewone Wanne kreeg man dat Kaff de wal meest ut, men alle Ssoarten van Ruut, wat de nich inhöarde, bleff de wal in sitten. Vöarall doarüm alleen was disse Kaffmölle ’ne grote Verbettering föar de Buren. Döar dat men an denn Dräijer drääijde, kwamp d’r nich alleen Wijnd ut, man brachde doarmet ock de paar Sewen an’t Schütten. Man kunn doar ock verschillene Sewen indoon, noa de Dick’de van’t Köarn. Döar dat Schütten van de Sewen bleef dat goode Köarn de boawen up liggen en rullde in ’nen Sack, denn up de eene Siete van de Kaffmölle faste maakt was. En döar dat Schütten sackde dat fiene Soat van dat Ruut döar de Sewen häin en wööd dann in’n Back upfangen, dat unner de Kaffmölle satt. As nou sunn Back gawwe full was, dann hadde man et met’n Buur to doon, de slimme Ground hadde, en dat was nich all to best. Dat Soat van’t Ruut, wat man soadöanig upföink, vefoarde man an de Honer. Men ock Leefhebbers van Vögel wollen dat Soat wall geärne hebben. De aule Kaffmölle is all sint Joaren nich meär in Gebruuk en is vandage bloos noch in Museen to bekieken. De Döschemeschinen, de later kwömmen en de Määijdöschers van vandage hebbt de Kaffmölle all lange oflöst. Ick däinke, dat vandage de jungen Buren nich ees meär weet’t, wat ’ne Kaffmölle is en woarföar man se bruukde. |
|||
De Kippkoare van Albert Rötterink Aulewetsche Gereetschuppen |
|||
Dat Bijld is upnömmen wönnen an’n 2. Meärt 2014 up het Laundgoot Zwieseborg |
|||
|
|||
Froger hadde man up’n Burenhoff allerläi Warktüüg en Gereetschuppen, de vandage hoast ginneene meär käint. Soa stünd froger hoast up iedern Hoff ’ne Kippkoare. Disse swoare tweeradrige Koare of Wage, met of sunner ’n kläin Rad vöarne, was vöarall hier in de Groafschup Bäinthem, men ock in de Twente en Drente bekäint. De Kippkoare was heel gerieflik en wööd föar allerläi Saken bruukt. At man doarmet Eärpel up of van’t Laund veföarde of noa Huus brachde, kwammen d’r noch Bijplaunken boawen up. Soa kunn man de heel wat meär up loaten. Se wööd meestieden van een Peärd trökken. Wat bij de Kippkoare besünners upföilt, was, dat se ’n lück breeder was as de gewone Akkerwage. En se hadde ock lück breedere Raa, soa dat se in het lösse Laund nich soa gauw wegsakken künn. En de iesernen Hupels üm de Raa sörgden d’r vöar, dat men een mooij breed Spöar hadde. Wal mussen de Buren d’r föar sörgen, dat de Raa fucht blewen, want as se utdröagden, kunnen de haulten Speeken in de Raa löss goan of de Hupels löpen d’r of. Up de Kippkoare wöden döar Dag en Tied veschillene Saken transporteärt. In Harwst of bij’t beginnende Winter wööd dat Back van de Kippkoare up’t Laund fullgooijt met Knollen of Spirrie föar’t Vee en dann met’t Peärd noa’n Hoff bracht. In’t Vöarjoar köimp de Tied van Küinst halen, Potteärpel noa’t Laund brengen ensoawieter. Natüürlik wööd de Kippkoare ock bruukt, at man in’t Sommer noa de Wäide hen melken göink. De Melkbüssen, de Emmers de Sije kwammen achter in’t Back, Peärd d’r vöar, de Buur en de Melkers up’t Sittpläinkien vöarne of soa up’ne Plaunke, soa göink’t hen melken. Hadde man nich soa völl Kone to melken, dann göink’t ock wall met de Melkfietse met twee Büssen d’r vöarne an. Ock geböarde et wall is, dat d’r eene Koo met noa Huus muss. De wööd dann noa’t Melken eenfach achter an de Koare bünnen en kunn soa metloapen noa’n Hoff. Alls met alls was de Kippkoare ’ne Wage, de man froger up de Buurderij nich missen woll. Vöarall de Kaunst, dat man dat Back macklig achterower kippen kunn, was denn gröttsten Vöardeel. Du de Treckers in de 1950er Joaren upkwammen, wööd de Kippkoare de eärste Tied ock noch wall achtern Trekker bruukt. In de 1970er Joaren was’t dann meest geböart met de Kippkoare. Se was nich meär gerieflik genogg. Se köimp in’n Hook te stoan of achter in de Schüre. Soa göink se met Sinn van de Joaren van’t Stoan kepott. Men hier en doar is de eene of annere Kippkoare doch noch in Eären blewen en dat is ock good soa. Soa kann an se vandage dann noch meest in de Heimatmuseen of bij de Trekkerclubs bekieken. Hier en doar sött man se in Holland noch wall is up’ne Kinnerbuurderij stoan met ’ne kläine Trappletter d’r achter föar de Ssegen of Honer to’t Hochklettern soa as up dat Bild bij het Laundgoot Zwieseborg bij Gramsbergen. |
|||
Kniepertiesieser van Albert Rötterink |
|||
Kniepertiesieser |
|||
Wel käint et nich. Dat Kniepertiesieser in twee heel veschillende Ssorten. De meesten Löö hebbt wall een elektrisch Knieperties- of Joarskokenieser of ’n Waffelieser in Huus. En ock däinke ick, dat heel wat Löö ock noch wal dat aulewetsche Ieser kennt. En dann geff et ja noch dat aule Ieser föar de langen Koken, woar wij ock wal „Schoosollen“ tegen seggt. Dat Kniepertiesieser besteet ut twee lange ieserne Stangen to’t Anpakken en an de Vöarkaunte twee rounde Platen, van binnen met’n Muster, woar de Knieperties tüschen kneppen wödd’t. Waffeln of sükke Kökies bakken geböarde inWesteuropa all vöar meär as dusend Joar. To Beginn geböarde dit döar de Mönche in de Klöster. Disse Kökies wöden dann bruukt as Messbroat in de Karken. Later is man ock buten de Klöster doarto owergoan, up disse Manier kläine Kökies to bakken. Men as se gewoon in Huus backt wöden, satt d’r meestieden Ssucker döar, soa dat denn Smaak lück angenamer was. Dat aule Gebruuk van Knieperties en Joarskoken bakken kenn wij ock in de Groafschup Bäinthem all heel wat Joaren, nettsoa in de Drente en in de Twente van Holland. Men ock in’t Möppensche en Lingsche bint se bekäint. Man kann wall wisse seggen, dat et’n echt ault sacksisch Gebruuk is. In Holland seggt se to de Joarskoken ock wal Rollegies, doardöar dat man se rullt, soa as wij dat hier in de Groafschup ja ock wall kennt. Sükke gerullten Joarskoken hebb ick vöar’n Joar of wat al moal millen in’t Sommer in Luxemburg up’t Markt seen, woar se frisch backt wöden. Weär trügge to de Knieperties en Joarskoken bij ouns. Äinde Dezember, kott vöar Wienachten, dann was’t weär soawiet. Dann muss d’r weär backt wönnen. |
|||
„Schoosollen“ bakken up’n Wienachtsmarkt in Uelsen |
|||
Hier nou’n Rezept föar Knieperties: • 1 Pund Maal (Mell) |
|||
’n Rezept föar Joarskoken: • 1 Pund Maal (Mell) |
|||